Ksiądz Wyszyński wyjechał z Lasek w lutym 1945 r. Udał się do Włocławka, gdzie został pierwszym po wojnie rektorem seminarium.
W uroczystość Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie prymas August Hlond oznajmił mu wolę papieża Piusa XII. Ksiądz Wyszyński, po dwutygodniowych rekolekcjach, przyjął nominację na biskupa i ordynariusza lubelskiego.
Na Jasnej Górze dziękował Matce Najświętszej za łaskę pełni kapłaństwa. W kaplicy Cudownego Obrazu otrzymał sakrę biskupią 12 maja 1946 r. "Soli Deo" - Jedynemu Bogu - to słowa zawołania biskupiego. W 50 rocznicę święceń kapłańskich wyjaśnił jego znaczenie: "...wyboru dokonałem w dziecięcej wierze, iż człowiek śmiertelny najskuteczniej życie swoje spędza w łączności z Tym, który nie umiera. Jeśli ku Bogu kieruje swoją dobrą wolę, choćby słabą, w Nim odnajduje wszystko, co było przedmiotem jego trudów, wysiłków, osiągnięć, czy przegranych całego życia".
Na placu katedralnym 26 maja 1946 r. biskup Wyszyński powiedział do zebranych: "...gdy patrzę na was najmilsi, wiem, że w katolickim narodzie polskim żyje wielka moc, moc wiary i miłości. One zdolne są gromadzić i jednoczyć naród tak, jak jesteśmy tu dziś zespoleni i zjednoczeni...".
W pierwszym miesiącu biskupiej służby zorganizował rekolekcje dla kapłanów. Zwieńczeniem programu pracy duszpasterskiej było oddanie siebie, rodziny, parafii, diecezji i całego narodu Niepokalanemu Sercu Najświętszej Maryi Panny w katedrze lubelskiej 15 sierpnia 1946 r.
Pełnił funkcję wielkiego kanclerza w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Sprawował mecenat nad Instytutem Wyższej Kultury Religijnej. Przywrócił świetność biskupiemu gimnazjum.
Papież Pius XII przychylił się do ostatniej woli kardynała Hlonda, zmarłego 22 października 1948 r., mianując biskupa Wyszyńskiego prymasem Polski i arcybiskupem Gniezna i Warszawy, 12 listopada, w uroczystość Pięciu Polskich Braci Męczenników.
Podobną decyzję, nie wiedząc o testamencie prymasa Hlonda i papieskiej nominacji, podjęli biskupi zebrani na Konferencji Plenarnej Episkopatu.
Najmłodszy wówczas w gronie Episkopatu - ordynariusz lubelski - przyjął nominację na Prymasa Polski 20 grudnia podczas wizyty u kardynała Adama księcia Sapiehy w Krakowie. Programem pasterskiej posługi arcybiskupa Stefana Wyszyńskiego stały się słowa testamentu kardynała Hlonda: "Zwycięstwo, gdy przyjdzie, będzie to zwycięstwo Maryi".
Wizytacje parafii, bierzmowanie młodzieży i dorosłych, spotkania z duchowieństwem, cotygodniowe konferencje dla robotników... to tylko niektóre zadania w służbie wiernym. Wymownym symbolem trudności, które pokonywał jest stalowa lina rozciągnięta między drzewami na drodze do Warszawy, tak, by samochód z prymasem uległ wypadkowi...
Ten osiemdziesiąty szósty metropolita gnieźnieński i dwunasty arcybiskup Warszawy wziął na siebie odpowiedzialność za losy Kościoła w realiach ustrojowych, które zostały Polsce brutalnie narzucone po II wojnie światowej. "Mimo wielu przeciwności, dążył do unormowania stosunków formalno - prawnych z rządem komunistycznym... Chciał tworzyć formalne porozumienie, by do jego postanowień odnosić wszelkie konflikty".
Do podpisania porozumienia doszło po wielomiesięcznych rokowaniach, przerywanych atakami na Kościół, 14 kwietnia 1950 r. Niestety poszczególne jego punkty nie zostały dotrzymane przez stronę rządową. Władze usunęły niemal całkowicie nauczanie religii ze szkół, wzmogły ingerencje w seminariach duchownych, kontrolowały prasę katolicką. Rozpoczęły się aresztowania księży. List protestacyjny Księdza Prymasa pozostał bez odpowiedzi.
Z początkiem 1951 r. ogłoszono ustawę o zniesieniu dotychczas obowiązujących świąt kościelnych oraz decyzję o odsunięciu od sprawowanych funkcji kościelnych administratorów apostolskich na ziemiach zachodnich. Cenzura państwowa zezwalała na druk tylko nielicznych książek wydawanych przez Kościół. Poparcie partii miało natomiast Stowarzyszenie Postępowych Katolików PAX i jego wydawnictwo.
Utrudniano także kontakt prymasa ze Stolicą Apostolską. W marcu 1951 r. ogłoszono tekst socjalistyczno - stalinowskiej konstytucji ułożony bez konsultacji ze społeczeństwem. Prymas wspólnie z Episkopatem skierował protest przeciw uchwaleniu jej w takiej formie. Przetrwał on w zaklejonej kopercie do lat osiemdziesiątych...
W święto Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, w czasie pasterskiej wizytacji w Szczecinie, prymas został powiadomiony, że papież Pius XII wyniósł go do godności kardynalskiej.
Niestety władze Polski odmówiły wydania paszportu. Prymas Wyszyński wysłał do papieża telegram z wiadomością, że nie może przybyć na konsystorz. Rozpoczęła się kampania prasowa przeciw kardynałowi. Starano się go ośmieszać, a nawet oskarżać o zdradę własnego narodu i państwa.
W czasie rozmowy z przedstawicielem Biura Politycznego prymas oświadczył, że będzie bronił świętej wiary i Kościoła nawet za cenę męczeństwa i utraty życia.
9 lutego 1953 r. został wydany dekret o obsadzaniu stanowisk kościelnych. Odpowiedzią Episkopatu był historyczny memoriał ze słowami "Non possumus" - "Nie pozwalamy". "W końcowym fragmencie dokumentu biskupi jednoznacznie stwierdzili, iż w obliczu tak wielkich krzywd, jakich doznał Kościół, już dalej nie można iść w ustępstwach. Protest m.in. dotyczył usuwania religii ze szkół i usuwania Boga z serc młodzieży, wywierania politycznej presji na kapłanów, likwidacji prasy i wydawnictw katolickich, ingerencji państwa i partii w sprawy wewnętrzne Kościoła".
Ksiądz prymas nie udzielił poparcia władzom, nie zgodził się, aby duchowni ślubowali wierność PRL. Stanowczy i nieustępliwy w zasadniczych dla Kościoła sprawach oraz w obronie duchowieństwa przed aresztowaniami, przyjął krzyż odłączenia od wiernych, którym chciał służyć w imię Chrystusa. 25 września 1953 r. został internowany...
B.S.

M.P. Romaniuk: "Prymas Wyszyński. Biografia i wybrane źródła". Gniezno 2001,

W. Olejnik: "Rok Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Oblicza Prymasa". "Droga" nr 8, 25.02.2001 r.